Gen Terapisi Nedir?
Ece Begüm Aksoy
GiriÅŸ
Son günlerle sıklıkla karşılaşılan bu terimin mantığı hastaya hastalığa yol açan mutasyonun etkilerini düzeltme iÅŸlevine sahip genler içeren DNA aktarılmasına dayanır. Gen terapisi genetik hastalıklar için umut vadedici olduÄŸu için bilim insanları tarafından çalışılmaktadır. Peki gen terapisi neyi hedefler?
​
Öncelikle tedavi edilecek hücrenin türü çok önemlidir. Somatik hücre, yani beden hücresi tedavi edilecekse eÄŸer, bu tedavi nesilden nesile aktarılmayacaktır. Ancak germline, yani üreme hücresi hedeflenirse yapılan deÄŸiÅŸiklik gelecek kuÅŸaklara geçeceÄŸinden, bu tedaviler sıkı denetimler altındadır, etik kurullarca deÄŸerlendirilmelidir.
Peki gen terapisi teknikleri nelerdir?
Gen artırma
​
Gen artırmanın kullanıldığı durumlara bir proteinin üretilmesini engelleyen bir mutasyonun olduÄŸu durumlar örnek verilebilir. Dışarıdan aktarılan DNA, fonksiyonel olmayan geni bir nevi telafi eder, eksik kalan protein yeterli seviyede üretilmiÅŸ olur
​
Gen azaltma/baskılama
​
Burada eklenen gen ile iki ÅŸey hedeflenilebilir. Ya baÅŸka bir genin ifade edilmesi baskılanır ya da baÅŸka bir genin ürününün etkinliÄŸine müdahale edilir. Örnek vermek gerekirse kanserde onkogenler aşırı aktiftir. Böyle bir yaklaşımla onkogenler baskılandığı takdirde kanserin ilerlemesi durdurulabilir.
​
Belirli hücrelerin öldürülmesi
​
Burada ise amaç hastalıklı hücrenin ölmesidir. Bu, iki ÅŸekilde tetiklenebilir: hücreye eklenecek DNA’da intihar geni bulunabilir ya da eklenen DNA hücrenin iÅŸaretlenmesine ve bağışıklık hücreleri tarafından saldırıya uÄŸramasına sebep olabilir.
O zaman DNA hücreye nasıl aktarılıyor?
​
DNA’yı doÄŸru hücreye fonsiyonel bir biçimde göndermek gen terapisi açısından çok önemlidir. Genelde bu iÅŸ için araçlar, yani vektörler kullanılır. Bakteri, plazmid ya da virüsler vektör olabilirler. Ancak virüslerin bu amaçla kullanılıyor olmasından endiÅŸe duymamıza gerek yok. Çünkü hastalık yapmasına yarayan genleri inaktive edilecek ÅŸekilde vektörler modifiye edilir, ona göre tasarlanırlar. Ek olarak kök hücreler gen terapisinde kullanılabilir. Lipozomlar da eklenecek genleri hücreye aktarmanın baÅŸka bir yoludur.
Gen tedavisi nasıl bir süreç izlenir, nelerin üstesinden gelinmelidir?
​
Ä°lk olarak genin hedeflenen hücreye hasar almadan ulaÅŸması, o hücrede etkin olması gerekir. Hücreler bazı genleri dış faktörlere göre açıp kapayabilirler, tıpkı hava kararınca ışığı yakmamız gibi. Gen terapisini de hücre alışılmadık bir etkinlik olarak algılayabileceÄŸinden aktarılan geni kapatması mümkündür. Bu tedavinin iÅŸe yaramama risklerinden biridir.
Aynı zamanda bağışıklık sistemini kandırmamız gerekebilir. Vektörler bu iÅŸi baÅŸarıyla halledebilir, yollanan kargo tehdit olarak algılanmadan hücreye ulaÅŸabilir.
Ayrıca, gen terapisinde eklenen genin hücrede kalıcı olması beklenir. Yani gen, hücredeki diÄŸer genlerin iÅŸleyiÅŸiyle de uyumlu olmak durumundadır. BaÅŸka bir genin iÅŸleyiÅŸine olumsuz etki yaparsa gönderilen gen, bu da deÄŸiÅŸik hastalıklara sebebiyet verebilir.
Son olarak gen terapisinin maliyetinden bahsetmekte fayda var. Gen terapisi genellikle toplumda nadir görülen genetik hastalıkları hedefler. Bu da daha kiÅŸisel bir yaklaşım gerektiriyor demektir. Dolayısıyla etkili ama çok pahalı olabilir.